از مهمترین مباحث مورد توجه در متون اسلامی موضوع گناه شناسی است، این مسأله اساسی اگر مورد توجه و دقت قرار نگیرد افراد را در موقعیت‌های هولناک شقاوت و گمراهی قرار می‌دهد. از خطرناک‌ ترین گناهان کبیره گناه «سوء ظن» است که در دین اسلام به شدت از آن نهی شده است.

مفهوم شناسی سوء ظن
هرچند بعضی از پژوهشگران معنای سوء ظن را بر بدگمانی، خیال شر و حدس بد حمل کرده‌اند ولی ازآنجا که هر سوء ظنی را نمی‌توان مذموم و بد به حساب آورد، به نظر می‌رسد تعریف درست «سوء ظن» را باید این چنین بیان کرد:
«حمل نمودن برداشت‌های ذهنی خود نسبت به رفتارهای دیگران بر وجه ناپسند البته با این قید که وجه پسندیده‌ای وجود داشته باشد».[1]
شهید ثانی در تبین معنای سوء ظن می‌نویسد:
«منظور از بدگمانی حرام آن است که گمان بد را به قلب راه دهی و بدون یقین آنها را حمل بر بدی نمایی.» [2]
انواع سوء ظن در آموزه های اسلامی
در فرهنگ اخلاق اسلامی سوء ظن به دو شکل ممدوح و مذموم دیده می شود.
سوءظن‌ ممدوح

برخلاف تصور کسانی که سوء ظن را به طور کامل زشت و ناپسند می‌پندارند در فرهنگ اسلامی گاهی این مسأله بسیار پسندیده و ارزشمند است که به دو نمونه از آن اشاره می شود:
الف.سوء ظن به نفس

ازجمله کاربردی‌ترین مسائلی که در اخلاق عملی مورد تأکید است و عاملی در رسیدن به سعادت و خوشبختی به حساب می‌آید غافل نشدن از نفس و سوء ظن داشتن به تمایلات نفسانی است. افرادی که خود را از کید و خطرات نفس در امان می‌بینند نمی‌توانند آنچنان که شایسته است به مقامات عالی انسانی و اخلاقی دست یابند. از این رو حضرت یوسف (علیه السلام) در خصوص خطر اجتناب ناپذیر نفس می‌فرماید:
« وَمَا أُبَرِّىءُ نَفْسِي إِنَّ النَّفْسَ لأَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ »
و من نفس خود را تبرئه نمى‏ كنم، چرا كه نفس قطعاً به بدى امر مى‌‏كند.[ يوسف/53]
در حدیثی از امام علی (علیه السلام) نیز نقل شده است:
« وَ اعْلَمُوا عِبَادَ اللَّهِ أَنَّ الْمُؤْمِنَ لَا يُصْبِحُ وَ لَا يُمْسِي إِلَّا وَ نَفْسُهُ ظَنُونٌ عِنْدَه‏ »
بندگان خدا، بدانيد كه مؤمن شب را به روز و روز را به شب نمى‏ برد مگر آنكه به نفس خود بد گمان است‏. [3]

بی توجهی به دشمنی و مکر کسانی که هیچ گونه تعهد و مسئولیتی در خصوص دوستی با دیگران ندارند عین بی‌تدبیری و کج سلیقگی است از این رو آموزه‌های اسلامی افراد را از بی‌ توجهی به این موضوع برحذر می‌دارد.

«يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا بِطانَةً مِنْ دُونِكُمْ لا يَأْلُونَكُمْ خَبالاً وَدُّوا ما عَنِتُّمْ قَدْ بَدَتِ الْبَغْضاءُ مِنْ أَفْواهِهِمْ وَ ما تُخْفي‏ صُدُورُهُمْ أَكْبَرُ قَدْ بَيَّنَّا لَكُمُ الْآياتِ إِنْ كُنْتُمْ تَعْقِلُونَ»

اى كسانى كه ايمان آورده ‏ايد، از غير خودتان، [دوست و] همراز مگيريد. [آنان‏] از هيچ نابكارى در حق شما كوتاهى نمى‌‏ورزند. آرزو دارند كه در رنج بیفتيد. دشمنى از لحن و سخنشان آشكار است و آنچه سينه‏‌هايشان نهان مى‏‌دارد، بزرگتر است. در حقيقت، ما نشانه‌‏ها [ى دشمنى آنان‏] را براى شما بيان كرديم، اگر تعقل كنيد.[آل عمران/118]
در روایتی امام علی علیه السلام نیز می‌فرماید:

«وَ لَكِنِ الْحَذَرَ كُلَّ الْحَذَرِ مِنْ عَدُوِّكَ بَعْدَ صُلْحِهِ فَإِنَّ الْعَدُوَّ رُبَّمَا قَارَبَ لِيَتَغَفَّلَ فَخُذْ بِالْحَزْمِ وَ اتَّهِمْ فِي ذَلِكَ حُسْنَ الظَّن»
لكن زنهار زنهار از دشمن خود پس از آشتى كردن، زيرا گاهى دشمن نزديك مى ‏شود تا غافلگير كند، پس دور انديش باش، و خوش بينى خود را متّهم كن. [4]
نتیجه سوءظن ممدوح

مهم ترین نتیجه سوءظن ممدوح این است که انسان از خواب غفلت بیدار می شود و نسبت به مکر نفس خویش و مکر دشمنان هوشیار و آگاه است.

سوء ظن مذموم

این شکل از سوء ظن شامل بدگمانی و بدبینی بی مورد نسبت به دیگران است که در آیات و روایات از آن نهی شده است:
الف. سوء ظن به خدای متعال

بدترین حالت بدگمانی که بندگان می‌توانند به آن مبتلا شوند بدگمانی به تدبیر و اراده الهی است. کسانی که به این بیماری خطرناک روحی دچار می‌شوند به آنچه خدای متعال درحق آنها روا می‌دارد بدبین هستند و راضی به قضای الهی نمی‌شوند از این رو این مسأله خود زمینه ساز رفتارهای زشت دیگری در زندگی افراد می‌شود.
« وَ ذلِكُمْ ظَنُّكُمُ الَّذي ظَنَنْتُمْ بِرَبِّكُمْ أَرْداكُمْ فَأَصْبَحْتُمْ مِنَ الْخاسِرينَ »
و همين بود گمانتان كه درباره پروردگارتان برديد شما را هلاك كرد و از زيانكاران شديد. [فصلت/23]
و همچنین خدای متعال می فرماید:
«وَ یُعَذِّبَ الْمُنافِقِینَ وَ الْمُنافِقاتِ وَ الْمُشْرِکینَ وَ الْمُشْرِکاتِ الظَّانِّینَ بِاللَّهِ ظَنَّ السَّوْءِ عَلَیْهِمْ دائِرَةُ السَّوْءِ وَ غَضِبَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ وَ لَعَنَهُمْ وَ أَعَدَّ لَهُمْ جَهَنَّمَ وَ ساءَتْ مَصِیراً»
و نیز مردان و زنان منافق و مردان و زنان مشرک را که به خدا گمان بد مى‏ برند مجازات کند، حوادث سویى (که براى مۆمنان انتظار مى‏ کشند) تنها بر خودشان نازل مى‏ شود، خداوند آنها را غضب کرده، و آنها را از رحمت خود دور ساخته، و جهنم را براى آنها آماده کرده، و چه بد سرانجامى است. [فتح/6]
ب. سوء ظن به پیامبران و اولیای الهی

کما اینکه اقوام مختلفی که پیامبران الهی خود را انکار نمودند بهترین شاهد ومصداق برای این دسته از سوء ظن به پیامبران می‌باشند:
«قَالَ الْمَلأُ الَّذِينَ كَفَرُواْ مِن قَوْمِهِ إِنَّا لَنَرَاكَ فِي سَفَاهَةٍ وِإِنَّا لَنَظُنُّكَ مِنَ الْكَاذِبِينَ»
سرانِ قومش كه كافر بودند گفتند: در حقيقت، ما تو را در [نوعى‏] سفاهت مى‏‌بينيم و جداً تو را از دروغگويان مى‏‌پنداريم. [اعراف/66]
ج. سوء ظن به مردم و خانواده

از جمله بدترین اقسام سوء ظن و بدگمانی به مردم و خانواده خویش است بدبینی موجب می‌شود روح آرامش از زندگی فردی و اجتماعی افراد رخت بسته و زندگی معمول و عادی را از افراد سلب می‌ نماید، در این چنین فضایی است که دامنه گناهان دیگری همچون تهمت،‌ غیبت و افتراء رونق می‌یابد تا جایی که در مواردی کانون زیبای زندگی را نیز دستخوش تباهی و جدایی می‌ سازد:
«يا ايّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اجتَنِبُوا كَثيرا مِن الظَّنِّ إنَّ بَعضَ الظَّنِّ إثْمٌ و َلاتَجَسَّسُوا وَ لايَغْتَبْ بَعْضُكُمْ بَعْضاً»
ای كسانی كه ايمان داريد، از بسياری گمانها بپرهيزيد كه بعضی گمانها گناه است و نيز هرگز (از حال درونی هم) تجسس نكنيد و غيبت يكديگر نكنيد.
[سوره حجرات/ 12]
نتایج سوءظن مذموم

بدگمانی و بدبینی آثار مخربی در زندگی فرد می گذارد و بیش از دیگران به خود انسان بدبین ضربه می زند و نتایج زیررا به دنبال دارد:
1- یأس و ناامیدی: کسانی که به اراده الهی سوء ظن دارند امیدی به مدد و یاری الهی در زندگی دنیوی و اخروی ندارند از این رو به جای این که روح خود را به امید و کرم الهی زنده نگه دارند با یأس و ناامیدی درهای رحمت حق را به روی خود بسته می‌ بینند.
2- سلب امنیت و آرامش: در روایتی از امام علی علیه السلام نقل شده است:« هر كه خوش بين نباشد، از همگان گريزان باشد (با هيچ كس خو نگيرد). » [5]
3- تنها ماندن از دوستان: حضرت علی(ع) می فرمایند: « هر كه بد گمانى بر او چيره شود، جاى آشتى با هيچ دوستى باقى نگذارد.» [6]
4- موجب فساد عبادت: از امام علی(علیه السلام) نقل شده است:« بپرهيز از اين كه گمان را بد گردانى ، پس به درستى كه بد گمانی عبادت را فاسد مي كند و گناه را بزرگ مى ‏گرداند.» [7]


پی نوشت:

[1]. سید محمد شجاعی،‌ بدگمانی ریشه‌ی فتنها و اختلاف‌ها،‌ص11.
[2]. شهید ثانی،‌ کشف الریبه،‌ ص20، به نقل از پایان نامه، بررسی تاثیر سوءظن در روابط خانوادگی،‌دانشگاه معارف اسلامی،‌
[3]. نهج البلاغه نسخه صبحي صالح، ص251.
[4].همان، نامه 53.
[5].تصنيف غرر الحكم و درر الكلم، حدیث5333
[6]. تصنيف غرر الحكم و درر الكلم، ص264
[7].تصنيف غرر الحكم و درر الكلم،ح5668