امام علي - عليه السلام - : «همانا شبانه روز تو، تمام نيازهايت را پوشش نمي دهد، پس اوقات آن را بين کار و آسايش خود تقسيم کن.»[1]
انسان بايد کارها و فعاليت هاي خود را سامان دهد و جايگاه زماي همه خواسته ها و نيازمندي هاي خويش را معين کند فرد منظم و با برنامه در تاروپود زمان و مکان فعاليت ها و اعمال خود را چنان به جا و به اندازه قرار مي دهد که در نهايت بافته اي زيبا و لطيف پديد مي آورد. او به خوبي مي داند آرزوها و خواسته هاي انسان، و نيازهاي انسان آن چنان گوناگون و متنوع است که انجام همه آن ها از قدرت و توانش بر نمي آيد. تا آن جا که تأمين همه آن ها در ظرف کوچک شبانه روز نمي گنجد.
از اين رو است که او به ناچار از ميان آن ها مهم ترين ها را بر مي گزيند و براي انجام هر يک، ساعت و زماني مشخّص مي سازد تا در طول زمان به گونه اي مستمرّ به آن ها بپردازد. بر اين اساس است که از پراکنده ساختن زمان و فرسودن خويش در گذر آن مي پرهيزد و از عمر خود ـ که اصلي ترين سرمايه اوست ـ بهترين بهره ها را مي برد.
الف ـ تعريف برنامه ريزي:

در تعريف واژه و اصلاح برنامه ريزي، تعاريف و شناسه هاي گوناگوني به کار رفته است. يکي از اين شناسه ها چنين مي گويد: «پيش بيني خردمندانه و تنظيم هدفمند فعاليت ها و نيازمندي ها در مدت زمان (شبانه روز، هفته، ماه و سال) بر اساس اولويت ها و متناسب با توان و خواسته اجرا کننده»[2] بر اساس اين تعريف يک «برنامه خوب» چنين تعريف مي شود: «چينش و جايگزيني خردمندانه و آينده نگر فعاليت ها و نيازمندي ها، در ظرف زمان بر اساس اولويت ها و متناسب با توان و خواسته اجراء کننده».[3]
ب ـ آثار و برنامه ريزي:
برنامه ريزي آثار بسياري را در بر دارد که در زير به برخي از آن ها اشاره مي شود:
ـ وظايف و کارها و فعاليت ها با پيش بيني و دقّت خردمندانه انتخاب مي گردد.
ـ خواسته ها و نيازها با اولويت مورد توجّه و گزينش قرار مي گيرد.
ـ بهداشت جسم و روح و ميزان توانايي هاي آن ها مورد توجّه قرار مي گيرد.
ـ از فرصت ها و امکانات بيشترين استفاده و بهره وري مي شود.
ـ عادت هاي مفيد ايجاد مي شود و در نتيجه کارها با سهولت بيشتري انجام مي گيرد.
ـ بهره وري بيشتر از عمر و توانايي ها به دست مي آيد.
ـ با انجام پي در پي و بلند مدّت کارها و فعاليت ها، آن ها مفيدتر و محبوب تر مي شوند.
ـ از فرسايش توان و پراکندگي و نگراني، تشويش و سرگرداني پيش گيري مي شود.
ـ ارزيابي، بررسي و پيگيري از نحوه انجام کار و پشرفت آن ممکن مي شود.
اين آثار، رسيدن به اهداف تعريف شده را ـ با استمداد از پروردگار متعال ـ آسان و ممکن مي کند.
ج ـ ويژگي هاي يک برنامه ريزي خوب:
يک برنامه ريزي خوب داراي ويژگي هايي است که به برخي از آن ها در زير اشاره مي شود:
1ـ جهت گيري به سوي اهداف تعريف شده و تأمين اهداف رفتاري.
2ـ فراگيري زمان مند همه ي وظايف و فعاليت ها و نيازهاي لازم بر اساس اولويت ها.
3ـ هماهنگي و تناسب با توانايي ها و خواسته ها.
4ـ رعايت بيشترين بهره وري و پوشش کامل زمان.
5ـ تنوّع و توجّه به نشاط و شادابي و تأمين بهداشت جسم و روح.
د ـ مراحل برنامه ريزي:
براي تنظيم يک برنامه بايد مراحل زير در نظر گرفته شود:
1ـ تعيين أهداف اصلي و فرعي
2ـ فهرست کردن خواسته ها و نيازهاي لازم
3ـ فهرست کردن وظايف و کارها و فعاليت هاي لازم براي وصول به اهداف
4ـ تعيين اولويت ها و ارزش گذاري فهرست هاي بالا (با امتياز دادن به آن ها از يک تا پنج)
5ـ زمان سنجي براي هر يک از نيازها و فعاليت ها
6ـ چينش مهم ترين وظايف و کارها و نيازها در ساعات شبانه روز، و اوقات هفته و ماه و سال
7ـ اجراي آزمايشي برنامه و تصحيح و تکميل آن پس از اجراي يک ماهه
8ـ ارزيابي پي در پي برنامه
تذکر 1: به جاست، براي موفقيت در برنامه ريزي و اجراي شايسته آن با يک يا دو نفر از استادان آگاه مشاوره داشته باشيم و از هدايت هاي آنان بهره مند شويم.
تذکر2: با ياري خداوند متعال و پايداري و پايبندي، به اجراي برنامه پرداخته و در صورت تخلف، براي خود تنبيه، جريمه و شيوه جبران مناسب در نظر بگيرند.
هـ ـ خواسته و نيازها:
سلسله نيازهاي انسان به صورت هاي گوناگون تنظيم شده است. با توجه به فضاي بحث حاضر (برنامه ريزي در راستاي زندگي دانشجويي و طلبگي) به برخي از خواسته ها و نيازهاي ضروري اشاره مي نماييم:
1ـ خواسته ها و نيازهاي جسمي
2ـ خواسته ها و نيازهاي روحي و معنوي
3ـ خواسته ها و نيازهاي خانوادگي و عاطفي
4ـ خواسته ها و نيازهاي اجتماعي و سياسي
5ـ خواسته ها و نيازهاي اخلاقي و تربيتي
وـ فعاليت ها:
در دوران طلبگي يا دانشجويي هر يک از طلاب يا دانشجويان به فراخور استعدادها و توانمندي هاي خود فعاليت هايي را انجام مي دهند. مجموعه فعاليت هايي که هر شخص در دوران طلبگي يا دانشجويي خود بايد به آن بپردازد به طور کلي عبارتند از:
1ـ فعاليت هاي علمي و تحصيلي
2ـ فعاليت هاي تعليمي و تربيتي
3ـ فعاليت هاي مطالعاتي و پژوهشي
4ـ فعاليت هاي ارتباطي، فرهنگي، تبليغي
5ـ فعاليت هاي گروهي و جمعي
6ـ فعاليت هاي سياسي و اجتماعي
7ـ فعاليت هاي هنري، مهارتي، فن آموزي
امام علي ـ عليه السلام ـ مي فرمايد:
«بکوشيد تا لحظه هاي زندگي تان چهار قسمت داشته باشد: يک قسمت براي مناجات با خدا و يک قسمت براي کسب معاش و يک قسمت براي معاشرت با برادران و معتمديني که شما را به عيوبتان آگاه مي کنند و با شما در ظاهر و باطن از سر اخلاص برخورد مي کنند و بخشي را نيز به خوشي هاي حلال خود اختصاص دهيد (بدانيد که) با اين قسمت بر سه قسمت ديگر قدرت مي يابيد.»[4]
[1] . غرر الحكم، 3641.
[2] . مفاهيمي در برنامه و برنامه ريزي وجود دارد که به اختصار عبارتند از: 1. توجه به آينده و پيش بيني آينده (حرکت از وضع موجود به وضع مطلوب)؛ 2. فراگرد و مداومت (ارزيابي و اصلاح مداوم برنامه)؛ 3. ارشاد و هدايت و کنترل فعاليت ها؛ 4. مفهوم تفکر و عقلانيت و خردمندانه بودن؛ با توجه به مفاهيم بالا، برنامه ريزي اين گونه نيز تعريف شده است: «فرا گردي مداوم، حساب شده، منطقي، جهت دار و رونگر به منظور ارشاد و هدايت فعاليت ها، براي رسيدن به هدف مطلوب» (يحيي فيوضات، مباني برنامه ريزي آموزشي، تهران: نشر ويرايش، 1375)
[3] . به سخن ديگر برنامه ريزي عبارت است از تدبير و تقسيم امور «فالمدبرات امراً» (نازعات / 5) «فالمقسمات امراً» (ذاريات / 4) به بياني ديگر «تصميم گيري پي در پي براي عمل در آينده را برنامه ريزي گويند».
[4] . بحار الانوار، ج78، ص 321، روايت 3، باب 25.
مؤسسه امام خميني (ره) - برنامه ريزي در راستاي تحصيل و زندگي، ص 4